Z książki Józefa Kosseckiego pod tytułem
Metacybernetyka (2005)5. AKSJOMATYCZNO-INFORMACYJNA ANALIZA SZTUKIW nauce - podobnie zresztą jak w filozofii - nie jesteśmy w stanie całkowicie wyeliminować informowania zniekształconego, dążymy jednak do jego maksymalnego ograniczenia. Inaczej sprawa wygląda w sztuce, która z zasady posługuje się informacjami zniekształconymi i bynajmniej nie dąży do ich ograniczania. Zanim więc przystąpimy do aksjomatyczno-informacyjnej analizy sztuki, przedstawimy najważniejsze rodzaje informowania zniekształconego.
Informowanie wierne jest równoznaczne z przenoszeniem informacji bez ich zniekształcania. Ma ono miejsce wówczas gdy:
- oryginały są zarazem obrazami - np. list nadany jest zarazem listem otrzymanym,
- oryginały są takie same jak obrazy - np. dokument jest taki sam jak jego kopia,
- oryginały są analogiczne do obrazów - np. mapa ma strukturę analogiczną jak teren, który przedstawia,
- oryginały są najpierw zniekształcane w komunikaty pośrednie, które następnie są odwrotnie zniekształcane w obrazy - np. tekst zostaje najpierw zaszyfrowany a następnie odszyfrowany.
Ogólnie
informowanie wierne możemy - za M. Mazurem - podzielić na następuj ące dwa rodzaje:
a) transinformowanie, które ma miejsce wówczas, gdy wszystkie elementy zbioru oryginałów są jednoznacznie kodowane w zbiorze obrazów - inaczej mówiąc gdy w przekaźniku informacji zawarte są te wszystkie informacje, które przekazuje nadawca i odbierają odbiorcy; - schemat transinformowania pokazany jest na rysunku 2 i opisany wyrażeniem (2.9);
b) parainformowanie, które ma miejsce wówczas, gdy nie wszystkie elementy zbioru oryginałów są kodowane w zbiorze obrazów, ale dzięki istnieniu w zbiorze obrazów już zakodowanych informacji, przekaz informacji jest wierny - inaczej mówiąc gdy w 67
przekaźniku informacji nie są zawarte wszystkie te informacje, które chce przekazać twórca, ale mimo to odbiorcy je odbieraj ą (dzięki wspólnym zbiorom informacji - np. skojarzeń w pamięci - u nadawcy i odbiorcy); schemat parainformowania pokazany jest na rysunku 3, spełnia ono również wyrażenie (2.9).
Rys. 3. Parainformowanie
Informowanie zniekształcone możemy - za M. Mazurem - podzielić na następuj ące dwa rodzaje:
1) Informowanie pozorne czyli pseudoinformowanie ma miejsce wówczas, gdy kod jest niejednoznaczny czyli ciągi kodów, choć zupełne, są nieoddzielne, tj. mają pewne komunikaty wspólne (w zbiorze oryginałów albo w zbiorze obrazów), przy czym może to być:
- informowanie ogólnikowe czyli pseudoinformowanie dysymulacyjne, które ma miejsce wówczas, gdy przetwarza się dwa lub więcej oryginałów w jeden obraz - co pokazane jest na rysunku 4; np. świadek chcąc ukryć prawdę, ale bojąc się odpowiedzialności za fałszywe zeznania, twierdzi, że w miejscu przestępstwa były dwie osoby, zamiast zeznać, że byli tam mężczyzna i kobieta;
- informowanie rozwlekłe czyli pseudoinformowanie symulacyjne, które ma miejsce wówczas, gdy przetwarza się jeden oryginał w dwa lub więcej obrazów - co pokazane jest na rysunku 5; np. w komunikacie wojennym stwierdza się, że zniszczono wiele nieprzyjacielskich zakładów zbrojeniowych, wytwórni broni, fabryk pracuj ących na potrzeby armii - jest to pozorna obfitość informacji,
gdyż wszystkie powyższe nazwy mogą w gruncie rzeczy oznaczać jedno i to samo.
Rys. 4. Pseudoinformowanie dysymulacyjne
Rys.5. Pseudoinformowanie symulacyjne
Pseudoinformacja jest to informacja zawarta w zbiorze obrazów, która jest różna od informacji zawartej w zbiorze oryginałów, w wyniku pseudoinformowania.
2) Informowanie fałszywe czyli dezinformowanie ma miejsce wówczas, gdy ciągi kodów są niezupełne, choć oddzielne (jednoznaczne), przy czym może to być:
-
zatajenie czyli dezinformowanie dysymulacyjne, które ma miejsce wówczas, gdy pewne oryginały nie są przetwarzane w żaden obraz - co pokazane jest na rysunku 6; np. pominięcie w spisie inwentaryzacyjnym, towaru istniejącego w magazynie;
-
zmyślanie czyli dezinformowanie symulacyjne, które ma miejsce wówczas, gdy obrazy nie są wynikiem przetwarzania jakiegokolwiek oryginału - co pokazane jest na rysunku 7; np. w spisie inwentaryzacyjnym wymienia się towar, którego faktycznie nie ma w magazynie.
Rys. 6. Dezinformowanie dysymulacyjne
Rys. 7. Dezinformowanie symulacyjne
Dezinformacja jest to informacja zawarta w zbiorze obrazów, która jest różna od informacji zawartej w zbiorze oryginałów, w wyniku dezinformowania.Sztuka powstała wcześniej niż nauka i filozofia, odgrywając decyduj ącą rolę w procesach zdobywania informacji poznawczych, społeczeństwa jako systemu autonomicznego. M. Mazur w swoim referacie na Sympozjum Semiologii Teatralnej we wrześniu 1977 r. w Paryżu, zastosował język i metody stworzonej przez siebie jakościowej teorii informacji, do analizy procesów przetwarzania informacji w sztuce.
Dzieło sztuki oddziałuje na jego odbiorców, przy czym oddziaływanie to można - zgodnie z metodą M. Mazura - rozpatrywać jako proces przekazywania i przetwarzania informacji. Proces ten zależy od stanu nadawcy informacji, którym w tym wypadku jest twórca, od przekaźnika informacji, którym jest dzieło sztuki, oraz od stanu odbiorców informacji zawartych w dziele sztuki.
Jeżeli informacje, które za pośrednictwem swego dzieła chce społeczeństwu przekazać twórca, są takie same jak informacje faktycznie odebrane przez społeczeństwo, wówczas mamy do czynienia z przenoszeniem informacji - czyli informowaniem wiernym, jeżeli natomiast nie będą one takie same, wówczas mamy do czynienia z informowaniem zniekształconym.
Informowanie wierne występuje w wypadku gdy:
a) w przekaźniku informacji, jakim jest dzieło sztuki, zawarte są te wszystkie informacje, które chce przekazać twórca i które odbieraj ą odbiorcy - wówczas mamy do czynienia z transinformowaniem;
b) w dziele sztuki nie są zawarte wszystkie te informacje, które chce przekazać twórca, ale mimo to odbiorcy je odbieraj ą - wówczas mamy do czynienia z parainformowaniem; może ono występować tylko wówczas, gdy u twórcy i u odbiorców występują wspólne zbiory parainformacji (skojarzeń) zarejestrowanych w ich pamięci.
Zarówno transinformowanie jak i parainformowanie jest informowaniem wiernym.
Zniekształcone informowanie może być:
a) pseudoinformowaniem - czyli informowaniem pozornym (rozwlekłym, ogólnikowym lub niejasnym);
b) dezinformowaniem czyli informowaniem fałszywym (zmyślanie, przekręcanie, zatajanie).
Sztuka nowożytna - według M. Mazura - przeszła w swym rozwoju przez etap transinformowania, następnie pseudoinformowania i wreszcie doszła współcześnie do parainformowania.
Mniej więcej do końca XVIII wieku, twórcy w swych dziełach starali się możliwie wiernie przekazywać wszystkie informacje, które miał odbierać odbiorca. Dzieła sztuki odznaczały się dużą dokładnością przedstawiania szczegółów, a odbiorcy nie musieli się zbyt wiele domyślać i mogli ograniczać się do stosunkowo biernego odbioru informacji zawartych w dziele sztuki. Były to typowe procesy transinformowania. Nie mogło być wówczas inaczej, gdyż odbiorcy dysponowali stosunkowo niewielkimi zasobami parainformacji.
W miarę postępów oświaty i podnoszenia się kultury społecznej, poszerzył się zasób parainformacji (skojarzeń) u odbiorców (a także u twórców) i powstały warunki dla bardziej aktywnej ich postawy. Znalazło do odbicie w twórczości artystycznej. W XIX wieku pojawia się romantyzm, a wraz z nim tendencja do podkreślania, a nawet wyolbrzymiania pewnych elementów rzeczywistości, pomniejszania lub pomijania innych, tzn. w sztuce rozwija się pseudoinformowanie.
Twórcy epoki romantyzmu nie starali się o wierny przekaz informacji, chodziło im raczej o pobudzanie wyobraźni i uczuć odbiorców, którzy powinni sami odczytywać to wszystko, czego twórca w swym dziele nie dopowiedział wyraźnie.
We współczesnej epoce rewolucji informacyjnej, dokonał się nie tylko szybki postęp nauki i oświaty, ale również środków masowego przekazu informacji, co przyczyniło się do istotnego rozszerzenia zakresu skojarzeń w szerokich rzeszach odbiorców. 71
Znalazło to też odbicie w nowoczesnej sztuce, która może się odwoływać do odbiorców wykorzystuj ących szeroki zakres swych parainformacji i stających się jakby współtwórcami dzieł sztuki. Przy przekazie informacji za pośrednictwem nowoczesnych dzieł sztuki, mamy do czynienia przede wszystkim z parainformowaniem. Oczywiście dawne formy sztuki, oparte na transinformowaniu i pseudoinformowaniu, funkcjonuj ą nadal - zwłaszcza w sztuce filmowej i telewizji, a nawet spełniaj ą istotną rolę w procesach edukacji społeczeństwa, a także w reklamie i propagandzie .
Rozważania M. Mazura można uzupełnić ogólnym stwierdzeniem, że dobra sztuka informuje wiernie (tzn. transinformuje lub parainformuje), ewentualnie pseudoinformuje (twórca ma bowiem prawo do pomniejszania pewnych elementów rzeczywistości lub eksponowania innych), natomiast zła sztuka dezinformuje (daje fałszywy obraz rzeczywistości).
W nauce, podobnie jak w filozofii, staramy się informować wiernie - transinformować lub parainformować, dążąc do całkowitego eliminowania dezinformowania oraz maksymalnego ograniczania pseudoinformowania - chociaż całkowicie tego ostatniego wyeliminować się nie da, choćby z powodu konieczności posługiwania się pewnymi słowami zaczerpniętymi z j ęzyka potocznego. W sztuce natomiast można ewentualnie, co najwyżej postulować ograniczanie dezinformowania, ale nie można nawet postulować wyeliminowania pseudoinformowania.
Procesy powstawania parainformacji w szerokich rzeszach członków społeczeństwa, łączą się z powstawaniem norm społecznych, które funkcjonuj ą w poszczególnych społeczeństwach, a te z kolei są uzależnione od systemów sterowania społecznego, rozumianych jako zorganizowane układy procesów sterowania ludzkimi działaniami w danym społeczeństwie. Systemy te - jeżeli maj ą być skuteczne - muszą wykorzystywać bodźce dostosowane do rodzaju norm dominuj ących w danym społeczeństwie. Wywieraj ą one istotny wpływ na społeczne funkcjonowanie sztuki. Zasadnicze znaczenie maj ą przy tym normy estetyczne.
S. Ossowski traktuje wyraz piękny jako równoważnik wyrażenia: posiadający wartość estetyczną . Można w związku z tym powiedzieć, że w sensie tradycyjnym normy estetyczne wartościują osoby, czyny, rzeczy i zjawiska z punktu widzenia piękna i brzydoty (brzydota jest rozumiana jako przeciwieństwo piękna), stanowiąc podłoże i zarazem kryterium dla szerokiego zakresu zjawisk, przede wszystkim z dziedziny sztuk pięknych.
Stanisław Ossowski, a także Leon Petrażycki i jego uczeń Henryk Piętka wskazywali na związki przeżyć estetycznych z różnymi dziedzinami życia i wpływ sztuki na te dziedziny.
H. Piętka wskazywał na społeczno-psychologiczne prawidłowości powstawania norm estetycznych, które są analogiczne jak prawidłowości kształtowania się innych rodzajów norm społecznych. „Normy społeczne stanowią rezultat doświadczenia masowego, przy czym każdy przejaw doświadczenia indywidualnego wpływa na urabianie ich treści, która ostatecznie odpowiada najczęściej spotykanemu w danej gromadzie wartościowaniu danego zjawiska lub postępowania ludzkiego" . Jak z tego wynika przypisywanie określonym obiektom wartości takich jak piękno i brzydota jest wynikiem wartościowania społecznego.
W cybernetyce społecznej normy estetyczne traktowane są jako normy poznawcze nieścisłe .
Ogólnie rzecz ujmując w cybernetyce społecznej wyróżniamy następujące rodzaje norm społecznych:
1) normy poznawcze funkcjonujące w sferze procesów zdobywania, przetwarzania i oceny informacji; dzielimy je na normy poznawcze ścisłe - które funkcjonuj ą w sferze nauki i filozofii, oraz normy poznawcze nieścisłe - które funkcjonuj ą w sferze sztuki;
2) normy ideologiczne - które określają zasadnicze cele działań społecznych;
3) normy etyczne - przestrzegane dobrowolnie normy reguluj ące sposoby osiągania celów określonych przez normy ideologiczne;
4) normy prawne - które od norm etycznych różnią się tym, że ich przestrzeganie jest przymusowe;
5) normy ekonomiczne - regulujące funkcjonowanie gospodarki;
6) normy witalne - określające sposoby podtrzymania i przekazania życia, a także zdobywania pozycji społecznej i władzy (chodzi tu zarówno o pozycję własną w swojej grupie społecznej jak i pozycję własnej społeczności w stosunku do innych społeczności) jako celu samego w sobie.
Wszystkie normy społeczne - poza poznawczymi - to normy decyzyjne.Bodźce, które oddziałuj ąc na określony rodzaj norm społecznych, wywołują działania ludzkie, nazywamy
bodźcami motywacyjnymi albo krótko motywacjami. Motywacje dzielimy w sposób analogiczny jak normy społeczne.
Systemy sterowania społecznego możemy podzielić, w zależności od tego, jaki rodzaj norm i związanych z nimi motywacji w nich dominuje. Funkcjonowanie norm estetycznych i związane z tym socjocybernetyczne funkcjonowanie kategorii piękna i brzydoty jest uzależnione od rodzaju systemu sterowania społecznego.
W systemie sterowania społecznego o dominujących normach poznawczych od sztuki - podobnie jak nauki i filozofii - wymaga się przede wszystkim tego, by przekazywała prawdziwe informacje, ustalanie zaś prawdziwości informacji odbywa się poprzez porównywanie obrazów z oryginałami. W związku ze społecznym charakterem wartościowania estetycznego, w tym systemie sterowania, kryterium według którego określa się czy dany obiekt jest piękny czy brzydki, polega na badaniu rzeczywistych ocen funkcjonujących w społeczeństwie. System tego rodzaju funkcjonował np. w starożytnej Grecji.
W systemie sterowania społecznego o dominujących normach ideologicznych od sztuki wymaga się zgodności z obowiązuj ącą ideologią, za piękne uważa się to co jest z nią zgodne a za brzydkie to co jest z nią sprzeczne, zaś do określania tej zgodności uprawnione są określone autorytety. System tego rodzaju funkcjonował np. w średniowiecznej Europie, współcześnie zaś w
niektórych państwach rządzonych przez fundamentalistów muzułmańskich.
W systemie sterowania społecznego o dominujących normach etycznych od sztuki wymaga się zgodności z moralnością i to co jest z nią zgodne uważa się za piękne, zaś to co z nią sprzeczne uważa się za brzydkie. Tego rodzaju system funkcjonuje np. w cywilizacji łacińskiej. W cywilizacji łacińskiej wszelkie rodzaje norm społecznych - a więc i normy estetyczne - ustala społeczeństwo w oparciu o swoją moralność (etykę).
W systemie sterowania społecznego o dominujących normach prawnych funkcjonują określone w sposób formalny kanony piękna i brzydoty oraz biurokratyczne instytucje upoważnione do określania tego rodzaju kanonów. System taki funkcjonuje np. w cywilizacji bizantyńskiej.
W systemie sterowania społecznego o dominujących normach ekonomicznych za piękne uważa się to co przynosi zysk, zaś za brzydkie to co przynosi straty, zaś praktyczne określenie tego odbywa się poprzez rynek. System taki funkcjonuje np. w USA.
W systemie sterowania społecznego o dominujących normach witalnych za piękne uważa się to co zdrowe, jak również to co pozwala umacniać własną pozycję społeczną oraz pozycję własnej społeczności w stosunku do innych, zaś za brzydkie to co niezdrowe lub szkodliwe dla własnej pozycji społecznej i pozycji własnej społeczności. Decydujący głos ma przy tym władza. System taki funkcjonował i funkcjonuje np. w cywilizacji turańskiej .
Wymienione wyżej rodzaje norm i motywacji można obserwować nie tylko u ludzi ale również u zwierząt, przy czym u zwierząt niżej zorganizowanych będą to wyłącznie normy wrodzone, zaś u zwierząt wyżej zorganizowanych coraz większą rolę odgrywaj ą normy nabyte dzięki obcowaniu z innymi osobnikami danego gatunku - rodzicami i ewentualnie innymi członkami stada. U zwierząt - nawet wówczas gdy obserwujemy różne rodzaje norm i motywacji - zawsze dominującą rolę odgrywają normy i motywacje witalne, tylko w społecznościach ludzkich możemy obserwować dominację innych niż witalne norm i motywacji.Omówimy teraz elementy estetyki formalnej - aksjomatyczne ujęcie norm estetycznych.
Z punktu widzenia cybernetyki, można opisać oddziaływanie twórcy poprzez dzieło sztuki na odbiorcę, jako przekaz informacji - w sposób zaprezentowany na rysunku 8.
Informacje, które twórca chce przekazać za pośrednictwem swego dzieła, możemy traktować jako oryginały, dzieło sztuki to kod, zaś informacje, które uzyskuje odbiorca to obrazy. Twórca, jego dzieło i odbiorca stanowią określony system przekazu informacji. Trzeba też pamiętać, że informacje, które chce przekazać twórca, są wytworzonymi w jego umyśle obrazami oryginałów świata, który postrzega, lub tworzy w swojej wyobraźni. Ten świat składa się z obiektów i relacji między nimi, które podlegać mogą ocenie estetycznej.
